شوک سیاسیِ عدم احرازصلاحیت سیدحسن خمینی
با اعلام نتایج مجلس خبرگان و حذف برخی از چهره های برجسته حوزوی، پرسش‌های بسیاری در افکار عمومی در مورد نحوه تصمیم گیری شورای نگهبان، ترکیب بندی خاص مجلس خبرگان آینده و تصمیمات گروههای اصلی حلقه قدرت در ایران برای تعیین جانشینی رهبری آینده ایران مطرح شده است.
در بین افرادی که صلاحیت‌شان تایید نشد نام برخی از مدرسین درس خارج حوزه قم، همچون سروش محلاتی و سیدضیا مرتضوی به چشم می‌خوردد و یا آیت‌الله بجنوردی که از سوی آیت‌الله خمینی دارای حکم قضایی برای تشکیل دادگاه عالی قضایی بود و عضویت در شورای عالی قضایی را در کارنامه خود دارد. چنین سابقه‌ای در گذشته شاخص مهمی برای تایید صلاحیت مجلس خبرگان محسوب می‌شده است. علاوه بر این افرادی چون مجید انصاری معاون پارلمانی رییس جمهور و سیدعلی محمد دستغیب و آیت‌الله محمود امجد که سابقه عضویت در مجلس خبرگان را داشتند نیز جز ردصلاحیت‌شدگان هستند و ظاهرا به دلایل سیاسی و بخاطر همراهی‌شان با جنبش سبز رد صلاحیت شده‌اند.
اما خبر عدم احراز صلاحیت سیدحسن خمینی، نوه بنیانگذار جمهوری اسلامی بود که تبدیل به یک زلزله سیاسی شد. بازتاب این موضوع به قدری بود که رد صلاحیت گسترده حدود ۶۰۰۰ از کاندیداهای انتخابات مجلس و همچنین ۷۵ درصد از کاندیداهای خبرگان نیر تحت‌الشعاع آن قرار گرفت.
این موضوع و تبعات احتمال‌اش را از چند جنبه بررسی می‌کنیم:
الف: حلقه درونی قدرت و نهادهای حکومتی
عدم احراز صلاحیت خمینی در حلقه درونی قدرت شکافهایی ایجاد کرده است. با توجه به ارتباطات بیت آیت‌الله خمینی با بخش‌های مختلف حکومتی، حلقه‌هایی از اعضا حکومت به حمایت از او برخاستن و برخی از جریانات رقیب نیز زبان به مذمت او گشودند. حسن روحانی رییس جمهور، با انتشار عکس خود با خمینی در مراسم آغاز سالگرد انقلاب در حرم آیت‌الله خمینی خاطر نشان ساخت که «احترام به امام خمینی، احترام به راه و اصول امام و احترام به بیت امام است». هاشمی رفسنجانی نیز در یکی از تندترین و بی‌سابقه‌ترین انتقادها شورای نگهبان را خطاب قرار داد و پرسید که «صلاحیت شخصیتی که اشبه به جدش امام خمینی است را قبول نمی‌کنید؛ شما صلاحیت خود را از کجا آورده‌اید؟» او در عین حال به طور ضمنی تاکید کرده است که بی‌توجهی به آرای مردم و انتخاباتِ تحمیلی می تواند «شرارت» به دنبال داشته باشد که تعبیری ازخطرات ناشی از شکاف میان قدرت و مردم در آینده است.
تعجبی ندارد که چنین اظهاراتی واکنش نهادهای حکومتی را به دنبال داشته و رفتار او را شبیه دشمن دانسته و حتی برخی از نمایندگان تند روخواستار رد صلاحیت او شدند. در مقابل مخالفان سیدحسن خمینی نیز عدم شرکت در آزمون اجتهاد را حمل بر عدم صلاحیت علمی او کردند. محمد جواد لاریجانی برادر روسای قوه قضاییه و مقننه و رییس ستاد حقوق بشر قوه قضاییه هرچند دانش خمینی را نفی نکرد اما به مسایل سیاسی ناشی از ان پرداخت و گفت شیوه‌ای که در زمینه کاندیداتوری آقای سیدحسن خمینی پیش گرفته شد هم از طرف اصلاح طلبان و هم از سوی کسانی که پشت‌سر آقای هاشمی پنهان می‌شوند با مشی معمولی تفاوت داردویک جور انتاگونیزم (تخاصم و خشونت) را دامن می زند که به مصلحت این مملکت نیست.
ب: تاثیر بر روابط حوزه علمیه و نهادهای حکومتی
سید حسن خمینی نماینده روحانیت جدیدی است که آن را می‌توان «روحانیت بین نسلی» لقب داد که می تواند گذشته را به حال وصل کند. در این میان با رد صلاحیت او، برای اولین با در تاریخ جمهوری اسلامی ، عده زیادی از برجسته ترین روحانیون حوزه صلاحیت علمی و فقهی کاندیدایی را تایید می‌کنند. روحانیونی مثل سیدعلی محقق داماد، آیت الله اردبیلی ،آیت الله جوادی آملی، آیت‌الله محفوظی ، شبیری خاقانی و راستی کاشانی که پیش از اعلام نتیجه توسط شورای نگهبان به حمایت و تایید از نوه آیت‌الله خمینی برخاستند. این در حالی است که برخی از این علما از جنبه سیاسی نیز قرابتی با سیدحسن خمینی نداشتند. عدم تایید صلاحیت او به این معنا است که شورای نگهبان سنت کهن پای روحانیت شیعه در قبول اجتهاد روحانیون را به دلایل سیاسی به کنار نهاده و همین باعث شد که آیت الله یزدی آن را با عنوان اجتهاد آخوندی و اجتهاد خبرگان توجیه کند. این موضع‌گیری با انتقاد برخی از علماروبروشد. بی توجهی شورای نگهبان به نظرات مراجع حوزه و سیاسی عمل کردن می تواند مشروعیت مذهبی مجلس خبرگان را مورد سوال قرار دهد.
ج: چالش‌های اجتماعی
با توجه به جایگاهش در بیت آیت‌الله خمینی، هم توانایی بسیج گروههای طبقه متوسط را دارد و هم می تواند بخشهایی از گروههای سنتی و اصولگرا را جذب خود کند. این امر باعث نگرانی جریان‌های رادیکال شده و عدم احراز صلاحیت او می‌تواند توسط منتقدان و اصلاح طلبان به منزله فاصله گرفتن از میراث آیت الله خمینی و مبانی مشروعیت انقلاب تلقی شود و مخالفین با این موضوع می توانند دست به یارگیری سیاسی بزنند.
د: آینده سیاسی ایران و چالش‌های حکومت در صورت حذف
با توجه به حجم اعتراض‌هایی که صورت گرفته عدم تایید وی در بازنگری شورای نگهبان نشان دهنده آن است که تصمیم‌ها خاصی برای جانشینی رهبری فعلی گرفته شده است که حضور سیدحسن مخل آن برنامه خواهد بود. همچنین اراده بر آن است که هاشمی رفسنجانی در مجلس خبرگان تیم نداشته باشد. با توجه به حضور فعال سید حسن خمینی در شبکه های اجتماعی، تاکنون واکنش‌های زیادی از سوی گروههای مختلف اجتماعی در این شبکه ها مطرح شده است. همچنین حساسیت افکار عمومی و نیزمقارن شدن اعلام نتایج تایید صلاحیت‌ها با سالگرد پیروزی انقلاب، هزینه سیاسی این کار نسبتا زیاد خواهد بود و ممکن است در حلقه قدرت شکافهایی بوجود بیاورد که باعث ریزش طیف‌هایی از نظام گردد.
هـ: موضع سید حسن خمینی
موضع سید حسن خمینی در حال حاضرهنوز با لحن انتقادی رادیکال فاصله دارد. هر چند در بیانیه خود به نقد شورای نگهبان پرداخته ولی لحن آن امیدوارانه نیست و علیرغم آنکه برخی معتقد بودند او نباید تقاضای تجدید نظر کند، اما در نهایت تصمیم گرفت نسبت به عدم تایید صلاحیت خود اعتراض و تقاضای تجدید نظر رسمی کن. ظاهرا او از طریق کانال‌های ارتباطی خود پیام‌هایی دریافت کرده است که احتمال بازبینی و تایید صلاحیت پرونده او را افزایش می‌دهد.
و: موضع رهبری و پیش بینی‌های محتمل
در این میان آیت‌الله خامنه‌ای در موقعیت دشواری قرار گرفته است . او به خوبی می‌داند با توجه به اینکه فقهای شورای نگهبان منصوب او هستند ، نتیجه کار آنها در نهایت در کارنامه او ثبت می‌شود. این نگاهی است که اکثر بازیگران سیاسی ایران به آن باور دارند . از سوی دیگر با توجه موقعیت حساس کنونی ایران در صحنه بین‌المللی او به یک انتخابات بدون تنش نیاز دارد تا از جنبه بین‌المللی و داخلی مشکلات تازه‌ای ایجاد نشود و نتیجه انتخابات در مجموع تصویر با ثباتی از ایران ارائه دهد تا موتور اقتصادی ایران بتواند پس از تحریم حرکت خود را آغاز کند. از سوی دیگر اگر او بخواهد بر روی شورای نگهبان برای باز کردن فضا فشار بیاورد، می‌تواند بستری برای دولت و دیگر نیروهای اصلاح طلب فراهم آورد که در انتخابات فرش قرمز را زیر پای نهادهای اصلی قدرت مانند بیت رهبری و سپاه و بسیج خارج سازند. با توجه به تاکیدی که خودش برای مجلس آتی خبرگان برای تعیین رهبری آینده قایل شده است بعید به نظر می رسد که بخواهد کاری صورت دهد که کنترل مجلس خبرگان از دست نیروهای وفادار به رهبری خارج شود . بی‌شک آیت الله خامنه‌ای نمی خواهد رهبر آینده دستاوردها و روش‌های حکومتی نزدیک به سه دهه او را از بین ببرد و از همین رو به دنبال جانشینی مطمئن می‌گردد که دیدگاه‌ها و روش‌های اورا دنبال کند.
اما مسئله سید حسن خمینی متفاوت است و عدم دخالت رهبری، شکافی را با بیت آیت‌الله خمینی ایجاد خواهد کرد. روابط آنها در سال‌های گذشته بر مبنای احترام و تکریم‌های متداول بوده است و رهبر تمایل ندارد در انظار و افکار عمومی آن را خدشه دار کند. درگیری آشکار با بیت آیت الله خمینی می‌تواند بر موقعیت رهبری تبعات منفی داشته باشد.
به نظر می‌رسد در نهایت اگر رهبر بخواهد مجلس خبرگان انتخاب بدون دغدغه‌ای درباره جانشینی داشته باشد و در مورد فرد جانشین نیز تصمیم گرفته شده باشد، ممکن است دخالت موثری برای تایید صلاحیت او صورت ندهد و البته ممکن است سیاست‌هایی را نیر برای دلجویی سیدحسن در پیش بگیرد. اما به هرحال بخشی از حوزه علمیه و افکار عمومی جامعه از همان آغاز در مقابل مجلس خبرگان موضع خواهند گرفت و در نهایت مشروعیت تصمیمات آن چه از جنبه داخلی و چه از جنبه بین المللی مورد سوال قرار خواهد گرفت.چنین چیزی منجر به پیوستن بیت آیت‌الله خمینی به جریان‌های منتقد خواهند پیوست.
اما اگر سرانجام با دخالت رهبری صلاحیت سیدحسن خمینی به همراه برخی از چهره‌های شاخص تایید شود، ان گاه تایید شدگان مدیون سیاسی وی خواهند شد. البته این کار به صورتی انجام خواهد شد که تعداد آنها آنقدر نباشد که برای تصویب جانشین مورد نظر با مشکلی مواجه شوند. از شواهد و قراین چنین برمی‌آید که شانس گرایش رهبری به مسیر دوم کمی بیشتر است .