اپلیکیشن‌هایی که فضای سیاسی ایران را تکان داد
پیشرفت فناوری و فراگیر شدن ابزارهای ارتباطی روز به روز نقش پررنگ تری در حیات اجتماعی و سیاسی مردم بازی می‌کند. در جوامعی که سانسور زیاد است و دسترسی به رسانه‌های آزاد محدودتر است اهمیت فناوری‌های ارتباطی برجسته‌تر می‌شود. در انتخابات مجلس شورای اسلامی و خبرگان رهبری که به صورت همزمان در روز جمعه هفتم اسفندماه در ایران برگزار شدِ، شاهد نقش آفرینی هر چه بیشتر شبکه‌های اجتماعی و نرم افزارهای پیام رسان تلفن همراه مثل تلگرام بودیم. خصوصا اینکه در حال حاضر تلگرام در ایران بیش از ۲۰ میلیون کاربر دارد و به گفته سرپرست شرکت مخابرات، کاربران آن به صورت متوسط روزانه دو ساعت در آن وقت می‌گذرانند که این امرباعث شده ضریب نفوذ این اپلیکیشن حتی از صدا و سیما هم بیشتر شود. کاندیداهای مجلس و گروه‌های سیاسی تلاش زیادی کردند که با حضور در این نرم‌افزار پیام‌رسان رای شهروندان را به دست بیاورند. نفوذ و تاثیر تلگرام در انتخابات هفتم اسفند به حدی بود که توجه رسانه‌های خارجی که انتخابات ایران را پوشش می‌دادند را هم جلب کرد، از جمله الجزیره نوشت که تلگرام می‌تواند نقش تعیین کننده‌ای در انتخابات ایران بازی کند.
در انتخابات هفتم اسفند اصلاح‌طلب‌ها و کاندیداهای میانه‌رو توانستند در بخش‌هایی از ایران پیروزی‌های قابل توجهی کسب کنند، به ویژه در تهران که به صورت مطلق پیروز شدند و هر ۳۰ کرسی مجلس به لیست اصلاح طلبان تعلق گرفت. علاوه بر این چند چهره برجسته اصولگرا هم نتوانستند کرسی‌های خود را در مجلس خبرگان حفظ کنند. این در شرایطی بود که تعداد زیادی از چهره‌های برجسته اصلاح‌طلب و معتدل در سراسر کشور از طرف شورای نگهبان رد صلاحیت شده بودند و اکثر اعضای لیست اصلاح‌طلبان در تهران شامل چهره‌های کمتر شناخته شده بود، اما بنا به نظر کارشناسان و شاهدان عینی آنها توانستند با استفاده شبکه‌های اجتماعی و ابزارهای ارتباطی، بخش زیادی از مردم را راضی کنند که به پای صندوق‌های رای بیایند و به لیست مورد تایید محمد خاتمی و حسن روحانی، آن هم به صورت کامل رای دهند. این در شرایطی است که از تبلیغات کاغذی و پوسترهای انتخاباتی نسبت به انتخابات قبل کمتر استفاده شد و در بخش‌های زیادی از تهران خصوصا جنوب و شرق تهران که جمعیت زیادی هم دارد اصلاح‌طلبان نتوانستند تبلیغات موثری در سطح شهر انجام دهند.
نقش آفرینی ابزارهای ارتباطی در مسائل سیاسی در شرایطی اتفاق می‌افتد که در چند سال گذشته شاهد رشد چشم‌گیر استفاده از گوشی‌های هوشمند و افزایش ضریب نفوذ اینترنت بر روی تلفن‌های همراه بوده‌ایم. دارندگان گوشی‌های هوشمند در ایران حدود ۴۰ میلیون نفر تخمین زده می‌شود، در صورتی که این تعداد دو سال پیش تنها دو میلیون بود و در زمان انتخابات چهار سال پیش مجلس شورای اسلامی تنها ۳۰۰ هزار نفر گوشی هوشمند داشتند. از طرف دیگر، توسعه اینترنت 3G و ارائه بسته‌های اینترنتی از طرف اپراتورهای تلفن همراه مثل همراه اول و ایرانسل باعث شده که ضریب نفود اینترنت در تلفن همراه به ۳۹ درصد برسد که به این معنی است که ۳۰ میلیون نفر در ایران به اینترنت روی گوشی موبایلشان دسترسی دارند.
رشد چشم‌گیر دسترسی به اینترنت و تاثیر فضای مجازی باعث شد که برای اولین بار شورای عالی فضای مجازی دستورالعملی را برای فعالیت انتخاباتی در فضای مجازی صادر کند و در آن الزامات و مقرراتی که باید هر یک از کاندیداها، احزاب، ائتلاف‌ها و طرفداران‌شان در فضای مجازی رعایت کنند مشخص شده بود، از جمله اینکه تبلیغات در فضای مجازی نمی‌تواند خارج از زمان قانونی انجام شود و نباید تبلیغی علیه سایر نامزدها صورت بگیرد و آنها فقط باید خودشان را تبلیغ کنند.
از آنجا که تبلیغات انتخاباتی از ۲۴ ساعت قبل از شروع زمان رای گیری در ایران غیر قانونی می‌شود برخی گمانه‌زنی می‌کردند که با توجه به دستورالعمل شورای عالی فضای مجازی تلگرام دو روز مانده به انتخابات فیلتر شود و سرویس اس‌ام‌اس هم قطع شود. موضوعی که خبرگزاری ایسنا هم به نقل از منبعی که نام آن را فاش نکرد احتمال آن را بالا دانست. همچنین چند شرکت ارائه دهنده اینترنت مثل شاتل و آسیاتک به کاربرانشان پیغام دادند که از چهارم اسفند به مدت چند روز سرویس اینترنت آنها با اخلال روبرو خواهد بود. امری که در انتخابات‌های گذشته هم سابقه داشته و اینترنت و اس‌ام‌اس با اخلال مواجه می‌شد.
با وجود همه این گمانه‌زنی‌ها، رحمان فضلی، وزیر کشور دو روز مانده به انتخابات در گفتگوی ویژه خبری در تلویزیون گفت نیازی به فیلتر کردن شبکه‌های اجتماعی در روز انتخابات نیست، هرچند اگر تبلیغات سازمان یافته‌ای در فضای مجازی وجود داشته باشد با آن برخورد می‌شود. از طرف دیگر محمود واعظی، وزیر ارتباطات جزییات بیشتری در مورد تلاش بعضی نهادها برای بستن نرم‌افزارهای پیام رسان در روز‌های منتهی به انتخابات مطرح کرد. او در مصاحبه‌ای که در روز انتخابات با خبرآنلاین انجام داده به جلسات شورای عالی فضای مجازی اشاره کرده و افزوده است: «در این جلسات رایزنی های زیادی انجام دادیم. برخی از نهادها فشارهایی وارد کردند که در آستانه انتخابات اینترنت قطع و یا برخی از شبکه های اجتماعی فیلتر شوند. اما ما با این موضوع مخالفت کردیم. و خوشبختانه با ادامه گفتگوها همه را متقاعد کردیم که نیازی به این اقدامات نیست.»
از طرف دیگر واعظی در اختتامیه پنجمین دوره جایزه ملی کیفیت که دو روز بعد از انتخابات برگزار شد گفت که در هفته منتهی به انتخابات روزانه ۲۰۰ میلیون پیامک در فضای مجازی تبادل شده و ۲۰ درصد از ظرفیت شبکه اینترنت صرف انتخابات شده است. همچنین ابوالحسن فیروزآبادی، دبیر شورای عالی فضای مجازی هم با بیان اینکه برای اولین بار از فضای مجازی در حد گسترده برای انتخابات استفاده می‌شود از تبلیغات انتخاباتی در فضای مجازی استقبال کرده است و گفته که هزینه این تبلیغات چیزی نزدیک به صفر است. او این نوع تبلیغات را با تبلیغات کاغذی و چاپ پوستر مقایسه کرده و نتیجه گرفته که استفاده از فضای مجازی برای محیط زیست هم مفید تر است.
همچنین در تحولی دیگر مرتبط با فضای مجازی، دو روز مانده به برگزاری انتخابات شاهد بودیم که حملات هکری از نوع DDoS به برخی از سایت‌ها و خبرگزاری‌های داخلی که اکثرا گرایش اصلاح‌طلب و اعتدال گرا داشتند انجام شد از جمله سایت رسمی شورای سیاست‌گذاری اصلاح‌طلبان برای چند ساعتی از دسترس خارج شد. هر چند پس از چند ساعت مشکل فنی برای کاربران داخل کشور حل شد، اما همچنان امکان دسترسی به برخی از این سایت‌ها با آی‌پی‌های خارج از کشور وجود ندارد. در همین ارتباط علی اصغر شفیعیان، مدیر مسئول سایت انصاف نیوز که گرایش اصلاح‌طلبانه دارد در گفتگو با ایسنا در روز چهارشنبه قبل از انتخابات در مورد حمله صورت گرفته توضیح داد که «عصر روز گذشته حمله بسیار شدیدی به سایت انصاف نیوز شد و در لحظه ۳۸۰۰ درخواست‌کننده ورود داشت که قابل تحمل نبود و منجر به این شد که سایت از کار بیفتد. آی دی که وارد این سایت شده بود از بخارست پایتخت رومانی بود. هر چند شواهد نشان می‌دهد رقبا در داخل پیش از این برای انجام این اقدام معمولا از آی دی های خارجی استفاده می کنند.»
علاوه بر مسائل فنی که به نظر می‌رسید مشکل بزرگی را برای فعالان انتخاباتی به وجود نیاورده است، مهمترین نقطه عطفی که دو-سه روز مانده به هفتم اسفند، جو انتخاباتی در فضای مجازی و شبکه‌های اجتماعی را گرم کرد پیام سید محمد خاتمی، رییس جمهور اسبق در حمایت به رای دادن به فهرست کامل اصلاح‌طلبان در انتخابات مجلس و خبرگان بود او در جایی از این پیام ویدیویی چندین بار تکرار کرد که به فهرست کامل رای دهید و گفت: «با رای دادن به هر دو فهرست، به تمامی افراد هر دو فهرست، تکرار می‌کنم، به تمامی افراد هر دو فهرست، گامی در جهت سربلندی کشور، تقویت امنیت و ثبات کشور و بهبود و اصلاح امور بردارند.» این تاکید محمد خاتمی باعث شد که هشتگ #تکرارمیکنم در توییتر، فیسبوک و اینستاگرام ساخته شود و کاربرانی که حامی رای دادن به لیست اصلاح‌طلبان بودند با مطالبی اکثرا طنزآمیز مخاطبان خود را به شرکت در انتخابات و رای دادن به هر دو لیست مورد نظر خاتمی دعوت کنند. از سوی دیگر شاهد استفاده انتخاباتی از اپلیکشن محبوب دابسمش که برای ضبط ویدیو روی صدا و موسیقی است، بودیم. باران کوثری، بازیگر سینما اولین کسی بود که روی دعوت محمد خاتمی برای رای دادن به هر دو فهرست ویدیو ضبط کرد و پس از آن تعداد زیادی روی صدای خاتمی ویدیو ساختند و با هشتگ تکرار می‌کنم در شبکه‌های اجتماعی و کانال‌های ارتباطی منتشر کردند به صورتی که پیغام خاتمی چند روزی تبدیل به ترند یک دابسمش برای کاربران فارسی زبان شده بود. پیام ویدیویی خاتمی که روی سایت اشتراک ویدیو آپارات آپلود شده بودچند ساعت پس از انتشار «به دستور کارگروه تعیین مصادیق محتوی مجرمانه اینترنتی» از دسترس خارج شد.
آنطور که ناظران از ایران در مورد روز انتخابات گزارش می‌دادند، بسیاری از شهروندان در روز انتخابات به جای بردن لیست کاغذی از روی گوشی‌های هوشمندشان لیست کاندیداهای مورد نظر خود را می‌نوشتند، لیستی که احتمالا از گروه‌های وایبری و تلگرامی خانواده و دوستان و یا کانال‌ها به دست‌شان رسیده بود. تعدادی از همین افراد با انگشتان جوهری یا شناسنامه به دست عکس و سلفی می‌گرفتند و برای تشویق دوستان به رای دادن در اینستاگرام منتشر می‌کردند؛ اپلیکیشن‌های گوشی‌های هوشمند در چند روز منتهی به انتخابات بیش از همیشه بوی سیاست به خود گرفته بودند. فراگیر شدن فناوری‌های ارتباطی و تلفن‌های هوشمند که خیلی زود تاثیرش را در فضای سیاسی نشان داد مهمترین عامل بالا رفتن سرعت انتقال پیام و فراگیر شدن آنها است که می‌تواند هم ابزاری برای گروه‌های سیاسی و اجتماعی برای ارتباط سریع و موثر با مردم و مخاطبانشان باشد، هم این امکان را برای شهروندان به وجود می‌آورد که مطالبات و انتظارات خود را به گوش نمایندگان و مسئولین برسانند و صدای رساتری داشته باشند. حال باید دید که در آینده تاثیرگذاری شبکه فراگیر ارتباطات انلاین در ایران که شامل درصد بالایی از مردم ایران می‌شود چه تحولات دیگری را می‌تواند به وجود بیاورد.
*عکس: امیر آبشناسان/ میزان